De 26e jarige Minou van der Werf houdt zich als onderzoeker bij het Nibud bezig met het gedrag van mensen. Waarom doen we de dingen zoals we ze doen? En wat kunnen we leren van dat gedrag? “Gedrag in combinatie met financiën is heel interessant. Hier is gelukkig al veel aandacht voor, maar dit mag meer. Mensen zijn niet rationeel, maar wel voorspelbaar. Hier kunnen we rekening mee houden”, aldus Minou.
Tijdens haar studie Sociale Psychologie aan de Universiteit van Tilburg komt Minou erachter dat ze het doen van onderzoek erg leuk vindt. Ze besluit de Research Master te volgen en tijdens haar stage komt ze bij het Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting (Nibud) terecht. Daar is haar interesse naar gedrag in relatie met financiën aangewakkerd en na haar studie blijft ze bij het Nibud werken. “Iedereen heeft met financiën te maken en moet vroeg of laat leren met geld om te gaan. Toen ik begon bij het Nibud was er in 2012 een onderzoek gepubliceerd waarin de relatie tussen iemands houding en schulden werd aangetoond. Dat was voor het werkveld één van de eerste onderzoeken die aantoonde dat houding belangrijker was dan bijvoorbeeld leeftijd of zelfs de hoogte van het inkomen. Inmiddels weten de meeste mensen nu wel dat gedrag belangrijk is. Wat daarnaast nu steeds meer aandacht krijgt, is het besef dat ook de situatie waarin de persoon zich bevindt belangrijk is en invloed heeft op het gedrag. Geld tekort (schaarste) zorgt er bijvoorbeeld voor dat iemand andere keuzes maakt dan iemand zonder geld tekort. Daarnaast is de keuzeomgeving (de omgeving waarin iemand beslissingen maakt) heel belangrijk. Vanuit de gedragswetenschappen weten we veel over wat mensen beïnvloedt. Dit wetende maakt het echter nog niet gemakkelijk om het in de praktijk zo toe te passen dat het mensen stimuleert tot gezond gedrag. Een goed voorbeeld van een organisatie die iets in de keuzeomgeving heeft aangepast om goed gedrag te stimuleren, is DUO. Zij hebben het aanmeldformulier voor een lening aangepast. Tot voor kort konden studenten daar met een makkelijke klik aangeven dat ze het maximum wilden lenen. Door dit als optie weg te halen, nam het aantal maximale leningen sterk af. Dit toont aan dat de manier waarop je keuzes presenteert, beïnvloedt hoe mensen zich gedragen.” Maar Minou plaatst ook direct een kanttekening bij: “Het is harstikke goed dat je als organisatie hier mee bezig bent en probeert gezond financieel gedrag te stimuleren, maar let er wel op dat het werkt. In iedere context kunnen namelijk weer andere mechanismen een rol spelen. Iets kan bijvoorbeeld een positief effect hebben in de ene context, maar in de andere context niks doen of zelfs een tegengesteld effect hebben. Test dus goed hoe iets werkt.”
Wetenschap versus praktijk
Dat testen in de praktijk doet Nibud samen met de Universiteit van Leiden onder de Nibud-leerstoel ‘Psychologische determinanten van economisch keuzegedrag’. Sinds januari 2015 promoveert Minou onder deze leerstoel. Samen met prof. dr. Wilco van Dijk kijkt ze naar hoe de financiële zelfredzaamheid van mensen bevorderd kan worden met inzichten uit de gedragswetenschappen. “De Nibud-leerstoel probeert de wetenschap en de praktijk dichterbij elkaar te brengen. Er is meer kennis nodig hoe het gedrag in de praktijk werkt en deze inzichten helpen dan weer om gedragsverandering teweeg te brengen.”
Ontwikkelingen
De vaste lasten en zorgkosten blijven ook dit jaar nog steeds een grote oorzaak van schulden, denkt het Nibud. Een andere ontwikkeling die Minou ziet, is de verregaande digitalisering. “De digitale mogelijkheden blijven groeien. Op het gebied van geldzaken maken we er ook steeds meer gebruik van. Dit maakt het aan de ene kant soms ingewikkelder – want er blijft ook een groep achter die (nog) niet met de digitalisering mee gaat of kan gaan –, maar aan de andere kant ook makkelijker. Er zijn nu al diverse apps die je direct en meer inzicht geven in je financiën. Binnen een mum van tijd zie je hoe je ervoor staat.”
Passende voorlichting
Gezond gedrag stimuleren en aanleren, is erg belangrijk. Maar waar begin je? “Het liefst zouden we bij financiële educatie zien dat dit aan het standaard curriculum van scholen wordt toegevoegd. Jong geleerd is oud gedaan en de school is een goede manier om jongeren te bereiken. Het is belangrijk om jongeren bewust te laten worden van financiën. Laat ze dingen zelf regelen en ontdekken, ouders hebben soms de neiging om te veel uit handen te nemen. Als een jongere schulden heeft gemaakt, laat ze dan bijvoorbeeld zelf contact opnemen met de schuldeisers. Je leert immers het beste door te doen. Daarnaast is het bij financiële educatie belangrijk om de voorlichting aan te passen aan de doelgroep. Let op de leeftijd en houd rekening met de belevingswereld van de jongeren. Tegen een 13-jarige beginnen over de zorgverzekering heeft geen zin. Zij krijgen steeds meer zelfstandigheid en moeten dus ook steeds beter met verleidingen kunnen omgaan. Heb het dan daarover en niet over dingen die pas gebeuren wanneer ze 18 worden. Anders sla je de plank mis en wordt het niet opgenomen.”
“Iedereen met schulden bevindt zich in een rotsituatie. Steek de debiteur de helpende hand toe en geef ze vertrouwen. Ga het gesprek aan en kijk samen wat mogelijk is. Is het normaal bijvoorbeeld standaard dat iedere twee weken moet worden afgelost, maar de debiteur geeft aan dat dit niet kan, bied dan aan of iedere vier weken iets aflossen wellicht beter in de situatie past. Samen kunnen we bijdragen aan het terugdringen van de schuldenproblematiek”, sluit Minou af.